Program

Środki publiczne (państwowe i samorządowe) są podstawą finansowania kultury w Polsce. Co ciekawe, ponad 80 proc. z nich znajduje się samorządach, które boleśnie ucierpiały w ostatnich latach na wprowadzonych zmianach podatkowych. Niepubliczne źródła finansowania istnieją, ale tak jak mecenat są wciąż słabo rozwinięte. Palącą kwestią są niskie wynagrodzenia pracowników kultury i nasilający się odpływ wykwalifikowanych kadr. Problemem są także przestarzałe ramy prawne finansowania organizacji pozarządowych, które wielu z nich uniemożliwiają rozwój. Bez wątpienia należy wzmocnić sektor pozainstytucjonalny, niezależny w dostępie do środków.

Czy zatem system finansowania kultury nie powinien zostać przemyślany i być może skonstruowany na nowo, aby odpowiadał bieżącym potrzebom interesariuszy w polu kultury i gwarantował jej stabilność (w trudnych czasach post-pandemicznych, wojennych, kryzysowych i tak szybko rozwijającej się cyfryzacji), a w długofalowej perspektywie opierał się realizacji doraźnych celów politycznych? Rozmowa obejmie potencjalne mechanizmy finansowe, także te związane m.in. z VAT, CIT, czy podatkami lokalnymi i innymi opłatami np. turystycznymi. Rozmówcy sięgną do rozwiązań stosowanych w innych sektorach i krajach, jak np. celowe fundusze na kulturę, bon na kulturę, czy postulowana przez Koalicję miast dla kultury rządowa subwencja kulturalna dla samorządów. Rozmowa będzie również dotyczyć koniecznych zmian w założeniach programów grantowych prowadzonych przez narodowe instytucje wspierające kulturę lokalną i kulturę obywatelską oraz prac nad mechanizmami funduszowymi, które łączyłyby środki publiczne z pozyskiwanymi z innych źródeł, a także sytuacji osób twórczych w kontekście trwających prac legislacyjnych.

Pierwszy raz od 25 lat tak silnie artykułowana jest wśród ludzi kultury potrzeba zdefiniowania na nowo kompetencji, zadań i uprawnień poszczególnych szczebli władzy w obszarze kultury. W ciągu ostatnich lat przetoczyło się przez polską kulturę wiele procesów budowania na nowo dialogu środowiskowego, uspołecznienia polityk kulturalnych, sieciowania. Powstały nowe podmioty odpowiedzialne za kulturę, dyskutuje się modele ich funkcjonowania. Nie brakuje też sytuacji kryzysowych, przykładów nadużyć, napięć i podejmowania uznaniowych decyzji służących doraźnym celom politycznym. Podczas debaty omówiony zostanie stan obecny i możliwe perspektywy zmian ustroju kultury. Rozmówcy i rozmówczynie zastanowią się nad tym, co dzisiaj znaczą dobre obyczaje w zarządzaniu kulturą i jak powinien przebiegać dialog w polu kultury. Dialog nie tylko między władzą centralną a samorządową np. w kwestii podejmowania kluczowych dla polskiej kultury decyzji. Jak działać, aby uciekać od klientelizmu, czy korupcji politycznej? Jak wspólnie ustalać listę priorytetowych dla Polski projektów realizowanych lokalnie, w regionach, w kontekście np. funduszy europejskich? Jakie cele powinno realizować lokowanie instytucji Ministra Kultury (w tym współprowadzonych) poza Warszawą? Jak wzmacniać się merytorycznie i ekspercko na różnych poziomach władzy? W ciągu ostatnich lat w regionach, szczególnie miastach wojewódzkich powstają jednostki specjalistyczne, których zdaniem jest obserwowanie pola kultury i mapowanie trendów. Co to oznacza dla polityki MKIDN? Jak mogłaby działać sieć instytucji partnerskich na poziomie regionów? Czy część programów grantowych finansowanych centralnie mogłoby być koordynowanych lokalnie z wykorzystaniem mechanizmu regrantingu? Jak uzdrowić proces wyłaniania dyrektorów i dyrektorek instytucji kultury, aby ograniczyć wpływ doraźnych interesów politycznych?

Prawo regulujące pracę instytucji jest przestarzałe i nie odpowiada ani potrzebom samych instytucji ani oczekiwaniom otoczenia. Podmioty kultury – publiczne, społeczne i prywatne potrzebują nowych ram prawnych. Dookreślenia wymagają obowiązki organizatora instytucji w zakresie finansowania ich działalności. Coraz częściej widoczny jest też problem utrzymania równowagi pomiędzy autonomią instytucji, a prerogatywami nadzorczymi organizatora. Dodatkowo obecny system nie zauważa podmiotów kultury działających w sferze społecznej i prywatnej. Czy wprowadzenie koniecznych zmian wymaga odrębnych ustaw np. ustawy o teatrach, czy też wystarczy odpowiednia nowelizacja istniejącego prawa? Jak zauważyć i wspierać idee i praktykę społecznych instytucji kultury prowadzonych przez organizacje pozarządowe oraz instytucji kultury prowadzonych w ramach działalności gospodarczej? Wreszcie, jak zrealizować postulat uspołecznienia instytucji: oddania większych uprawnień dotyczących między innymi kwestii programowych ich zespołom oraz publiczności. Debata obejmie także temat ilościowych mierników instytucji i pytanie czy są jedynym sposobem ewaluacji podmiotów kultury.

Dyskusja o współczesnych odbiorcach i odbiorczyniach kultury, korzystających z mediów cyfrowych i platform społecznościowych. Jaką przestrzeń komunikacji tworzą? Na ile skrolowanie, nieuważność, fragmentaryczność, memiczność definiują współczesny odbiór sztuki – i co z tego wynika? Kto w tym obiegu uczestniczy, a kto jest z niego wykluczony? Jak zachować w tej przestrzeni praktyki wymagające uwagi, takie jak czytanie książek czy oglądanie filmów w całości? Wreszcie - jakimi narzędziami edukacyjnymi czy instytucjonalnymi je wspomagać?

Główną twarzą kultury były do niedawna autorki/autorzy, osoby lub podmioty firmujące wytworzone dzieło i produkcję wiedzy. Dziś takiego stereotypu obronić się już nie da. Spektakle, wystawy, filmy, koncerty czy festiwale są dziełem zbiorowym, którego istnienie czy powodzenie zależy od „niewidzialnych” pracowniczek/pracowników sztuki: począwszy od osób merytorycznych, przez administracyjne, po techniczne zaplecze. Upodmiotowienie tego ważnej uczestniczki/uczestnika pola kultury, jeśli nie ma być tylko symboliczne, ujawnia potężny kryzys.
Protesty w niektórych instytucjach w Polsce pokazały, że mamy do czynienia ze stałym niedofinansowaniem wielu obszarów kultury. Sytuacja ta przekłada się zazwyczaj, w imię trwania instytucji i programu, na niedofinansowanie pracowników/pracowniczek i przeciążanie ich obowiązkami w obliczu niemożliwości urealnienia budżetu. Nie wszyscy mają jednak medialną siłę przebicia, jak podmioty dysponujące sceną czy innymi kanałami redystrybucji przekazu. Wieloletni pracownicy bibliotek, edukatorzy oraz pracownice NGO-sów odchodzą z pracy w kulturze, wydawałoby się, niezauważalnie. Tracimy nieustannie cały szereg wykwalifikowanych kadr. Wielozadaniowa grupa, szybko ucząca się i posiadająca szereg kompetencji z różnych dziedzin, jest jednocześnie nisko bądź niestale opłacana. Kluczowe wreszcie są same osoby artystyczne, najczęściej o statusie prekariuszy, bez których nie będzie obiegu najnowszej kultury. To oni najczęściej stają się pierwszymi ofiarami cięć budżetowych w instytucjach kultury i niekorzystnych zmian na rynku pracy.

Wydawać się może, że jesteśmy na początku drogi i całościowego diagnozowania problemu, ale poszczególne dziedziny kultury i grupy zawodowe mają już od lat swoje przedstawicielstwa i wysuwają propozycje rozwiązań. Podnoszone były chociażby kwestie zróżnicowania honorariów osób artystycznych w poszczególnych dziedzinach, ubezpieczeń i emerytur, transparentności obiegów artystycznych i wpływu na życie instytucjonalne. Czy zostały wysłuchane? A jeśli tak, to czy wnioski były lub są wprowadzane w życie? Podczas debaty omówiony zostanie stan obecny problemu oraz możliwe perspektywy wprowadzenia zmian systemowych.

Edukacja i animacja kultury w Polsce ma długą tradycję i bogate doświadczenia. Wypracowano liczne rozwiązania stosowane w pracy instytucji kultury, organizacji pozarządowych, osób i inicjatyw nieformalnych. Jednak od lat w debatach animatorów i rozmowach rodziców powraca kwestia braku lub niewielkiego udziału edukacji kulturowej (artystycznej, medialnej, kulturalnej) w systemie edukacji powszechnej. Zmiany wymagają zarówno programy szkolne, jak i zasady współpracy szkół z instytucjami zewnętrznymi. Nierozwiązana pozostaje też kwestia systemowego wsparcia kształcenia kadr kultury – edukatorów, animatorów i pedagogów, a nie artystów, oraz nauczania artystów narzędzi edukacyjnych. Skuteczna odpowiedź na te problemy wymaga współpracy sektorów kulturalnego, edukacji i szkolnictwa wyższego, a na szczeblu samorządowym – kultury, edukacji i komunikacji społecznej.

Dyskusja młodych twórczyń i twórców kultury, którzy poszukują nowych języków i korzystają z nowych mediów, często oddolnie, bez udziału instytucji producenckich. A także realizują projekty finansowane samodzielnie albo za pomocą portali umożliwiających zbiórki. Z jednej strony, takie działanie otwiera na obszar swobody, niezależności i nowości, z drugiej te próby – poza wsparciem publicznym – szybko bywają wchłaniane przez mechanizmy rynkowe, które formatują je na potrzeby streamingu lub innych nadawców.

W odniesieniu do postulatów, które wybrzmią podczas trzech dni współKongresu Kultury, ministra Hanna Wróblewska oraz zaproszeni przez nią do debaty ministrowie i ministry opowiedzą o kluczowych planach dotyczących zmian w prawie oraz współpracy międzyresortowej w perspektywie najbliższych lat.